Płazy beznogie

Płazy beznogie (Gymnophiona) to rząd płazów, który obejmuje 6 rodzin i około 167 gatunków zwierząt. W Polsce i całej Europie nie można spotkać żadnego reprezentanta tego rzędu w środowisku naturalnym.

To najmniej zbadana grupa płazów. Płazy beznogie prowadzą skryty tryb życia. Żyją w lasach tropikalnych, przez co ich badanie jest utrudnione.

Rodziny

Alfabetyczny wykaz opublikowanych rodzin.

Inne rodziny

• Marszczelcowate (Caeciliidae)
• Robacznikowate (Rhinatrematidae)
• Skrytoślepcowate (Scolecomorphidae)
• Pijawnikowate (Uroeotyphlidae)

Występowanie i środowisko

Płazy beznogie zamieszkują Amerykę Południową, wschodnią i zachodnią część Afryki, Seszele, południowo-wschodnią Azję, Indie i Sri-Lankę. Zwykle zamieszkują trudno dostępne tereny lasów tropikalnych, najczęściej niedaleko cieków wodnych, gdzie gleba charakteryzuje się dużą wilgotnością. Maksymalny zasięg występowania pionowego, to 2500 m n.p.m. w Kenii.

Tryb życia i zachowanie

Większość gatunków żyje pod ziemią, część jest przystosowana do życia w środowisku wodnym. Wszystkie świetnie pływają i ryją w ziemi. Są także gatunki, które preferują bardziej suche środowisko, ale zawsze w pobliżu wody.

Na ziemi poruszają się podobnie jak węże, wyginając ciało na boki, pod ziemią do przodu posuwa się głowa, a dopiero potem reszta ciała.

W przytrzymywaniu ofiary pomagają zęby, których wraz z wiekiem przybywa, przez co coraz starsze osobniki mogą chwytać i zjadać większą zdobycz.

Morfologia i anatomia

Kształt ciała jest robakowaty. Głowa nie jest wyraźnie wyodrębniona. Oba końce ciała są zwykle tępo zakończone. Ciało składa się zwykle z segmentów (annuli). Pierścieniowa budowa umożliwia poruszanie się w wąskich korytarzach. W zasadzie płazy beznogie przypominają dżdżownice, jednak w odróżnieniu od nich są wyposażone w zęby i szczęki.

Najważniejszą cechą płazów beznogich jest brak kończyn, choć czasem występują szczątkowe odnóża. Jeżeli występuje ogon, to jest on bardzo krótki. Gdy ogona nie ma, kloaka znajduje się w ostatnim segmencie. U gatunków żyjących w środowisku wodnym czasem występuje wzdłuż grzbietu fałd skórny, pełniący rolę płetwy. Koniec ciała niektórych gatunków zakończony jest tarczką końcową, powstałą z ostatniego segmentu.

Zmysły i wydawane odgłosy

Najlepiej rozwiniętym zmysłem jest węch. Narząd węchu składa się z nozdrzy, worka węchowego, worka dodatkowego, który otwiera się do narządu Jacobsona. Cały narząd zajmuje 1/4 wielkości całej głowy.

Poza węchem ważnym narządem zmysłu jest para czułków zmysłowych, reagujących na bodźce chemiczne. Cząstki chemiczne są są wciągane na powierzchniach czułków zmysłowych do specjalnych kanalików, skąd trafiają do narządu Jacobsona.

U larw występuje narząd linii bocznej, który umożliwia detekcję sygnałów elektrycznych i mechanicznych.

Wzrok jest bardzo słabo rozwinięty za wyjątkiem płazowców, albo narząd wzroku uległ redukcji. Płazy beznogie, nawet ze zredukowanymi oczami uciekają od światła.

Słuch jest również słabo rozwinięty. Niektóre gatunki wydają dźwięki przypominające krzyki lub piski.

Systematyka płazów ogoniastych

Istotną cechą taksonomiczną są pierścienie. Wyróżnia się pierścienie podstawowe (o długości odpowiadającej długości jednego kręgu) oraz pierścienie wtórne, związane z ryjącym trybem życia. Czasem ciało płazów beznogich podzielone jest pierścieniami drugorzędowymi (dwa pierścienie przypadają na odcinek jednego kręgu), u większości zaś pierścieniami trzeciorzędowymi.

Skóra jest cienka i wilgotna z gruczołami jadowymi, a jednocześnie mocna i odporna na uszkodzenia fizyczne. U większości gatunków pojawiają się pojedyncze łuski, zwykle ukryte pod skórą.

Beznogie mają parę worków płucnych, z czego jeden jest zredukowany. U jednego gatunku płuca nie występują w ogóle.

Przynależność do danego taksonu odbywa się na podstawie:

• wielkości i wyglądu osobnika (kształt głowy, kolor ciała),
• ułożenia czułków zmysłowych,
• stopnia redukcji narządu wzroku,
• liczby pierścieni,
• występowania tarczki końcowej,
• kształtu kloaki.

Rozmnażanie

Brak danych.

Pożywienie

Wszystkie płazy beznogie (łącznie z ich larwami) są drapieżnikami. Zjadają bezkręgowce takie jak dżdżownice, termity, mrówki, świerszcze, żywią się także kręgowcami: małymi płazami, wężami i jaszczurkami. Wodne gatunki zjadają również martwe ryby.

Ochrona i zagrożenia

Ze względu na trudno dostępne środowisko, w jakim żyją płazy beznogie, nie wiemy wiele na temat liczebności około 2/3 wszystkich gatunków tego rzędu. Nie znamy też tym bardziej zmian zachodzących w liczebności populacji. Część gatunków znamy na podstawie schwytanych pojedynczych osobników, część, uznanych za wymarłe, udaje się zaobserwować po pewnym czasie. Wciąż też są odkrywane nowe gatunki.

Wykresy poniżej przedstawiają strukturę zagrożenia wymarcia gatunków z danego rzędu. Pierwszy diagram uwzględnia gatunki, których nie opisano w naszym serwisie (jeżeli taka sytuacja ma miejsce), drugi diagram uwzględnia wyłącznie gatunki, które opisano w portalu, trzeci diagram uwzględnia tylko gatunki rodzime.

Jeżeli chcesz się więcej dowiedzieć o statusach zagrożenia wymarciem i zapoznać się z opisami poszczególnych statusów, kliknij tutaj.

Ciekawostki

Płazy beznogie pojawiły się ponad 120 milionów lat temu. Wywodzą się od czworonożnych przodków.

Pytania

Czy płazy beznogie żyją w Polsce?

W Polsce w naturalnym środowisku nie żyje żaden przedstawiciel płazów beznogich.

Jakie gatunki to najbardziej charakterystyczni przedstawiciele tej grupy płazów?

Należy tu chyba wymienić takie gatunki jak: marszczelec pierścieniowy, płazowiec kolumbijski (znany akwarystom) i łusecznik kotajski.

© medianauka.pl, 2014-01-05, RZAD-61