Ssaki

Ssaki (Mammalia) to gromada kręgowców, która osiągnęła najwyższy poziom organizacyjno-funkcjonalny pośród wszystkich zwierząt.

Reprezentuje je niewiele gatunków, bo około 4500 gatunków, a w Polsce w stanie dzikim zaledwie 86 występujących stale oraz 11 obserwowanych sporadycznie.

Zwierzęta te charakteryzuje bardzo duży zasięg występowania, ze względu na cechy uniezależniające je od warunków środowiskowych. Opanowały wszystkie środowiska na Ziemi. Znamy więc ssaki morskie (syreny, płetwonogie i walenie) i lądowe. Niektóre gatunki opanowały zdolność do lotu. Najbardziej znany latający ssak to nietoperz, ale są też inne, które wykorzystują tak zwany lot ślizgowy (latawce).

Największe zwierzęta żyjące na Ziemi należą do ssaków. Są to wieloryby, które osiągają masę do 150 ton i długość ciała do 30 m. Największy ssak to płetwal błękitny. Z kolei najmniejsze ssaki (niektóre nietoperze i ryjówki) osiągają masę 1,5 g. Najmniejszy ssak na świecie to ryjówka etruska. Średnia wielkość ssaka to wielkość szczura.

Atlas ssaków

W naszym atlasie ssaków można znaleźć wszystkie opisane w tym portalu gatunki. wiele filtrów wyszukiwania pozwala zawęzić wyniki. To dobre narzędzie do oznaczania gatunków ssaków z całego świata.

Rzędy ssaków

W portalu opisano wszystkie rzędy ssaków, które żyją dziś na naszej planecie.

Ssaki rozwinęły się podobnie jak ptaki z gadów. Początek ich występowania to trias, a ich szybka ewolucja miała miejsce u schyłku ery kenozoicznej - na początku trzeciorzędu.

Do ssaków zaliczamy także nasz gatunek - człowieka

Poniższa tabela zawiera systematykę ssaków.

Cechy charakterystyczne ssaków

Poniżej przedstawiono ważne cechy charakterystyczne tej gromady:

• Wysoko rozwinięty centralny system nerwowy z dużymi półkulami mózgowymi i dobrze rozwiniętą korą mózgową, co przekłada się na zdolność uczenia się (odruchy warunkowe) i możliwość odpowiedniej reakcji na nietypowe bodźce ze strony środowiska
• Żyworodność, czyli rozwijanie się młodych w ciele matki i po osiągnięciu określonego etapu rozwoju, wydawanie ich na świat. Młode znajdują się pod opieką dorosłych osobników i są karmione mlekiem matki, co umożliwia ich rozwój w różnych, nawet skrajnych warunkach środowiskowych.
• Stałocieplność, czyli zdolność regulowania ciepłoty ciała, która u większości gatunków waha się w granicach 34-40^oC.
• Włosy, które pokrywają zwykle całe ciało są cechą charakterystyczną wyłącznie ssaków.
• Gruczoły potowe ułatwiają regulację temperatury środowiska wewnętrznego organizmu ssaków. Występują tylko u ssaków.
• Gruczoły mleczne występują wyłącznie u samic ssaków. Umożliwiają karmienie młodych mlekiem matki.
• Żuchwa ssaków składa się tylko z jednego elementu kostnego (dentale).
• Wszystkie ssaki mają w odcinku kręgosłupa siedem kręgów szyjnych.
• Wszystkie ssaki mają w kośćcu dwa kłykcie, które łączą czaszkę z kręgosłupem.
• W uchu środkowym występują trzy kosteczki słuchowe: młoteczek, kowadełko i strzemiączko.
• W czaszce ssaków znajdują się zęby umieszczone w zębodołach zróżnicowane funkcjonalnie i morfologicznie: siekacze, kły, przedtrzonowe i trzonowe.
• Ssaki posiadają serce zbudowane z dwóch komór i dwóch przedsionków (czterodziałowe jak u ptaków) z zachowanym lewym łukiem aorty.
• Wchodzące w skład krwi krwinki czerwone są pozbawione jąder, co zwiększa ich pojemność tlenową.
• Wszystkie ssaki mają płuca o budowie pęcherzykowej.
• Jama ciała ssaków składa się z dwóch części: brzusznej i piersiowej, które są oddzielone przeponą, która zwiększa efektywność wymiany gazowej organizmu.
• Węch i słuch są najlepiej rozwiniętymi narządami zmysłów. U większości ssaków rozwinięta jest małżowina uszna.

Ciekawostki

Budowa ssaków

Sylwetka ciała ssaków różni się od sylwetki gada ze względu na wyprostowane pionowo nogi w stosunku do tułowia, przez co ssaki osiągają lżejsze sylwetki. Wysokość ciała ssaków jest większa od jego szerokości, ponadto w ciele ssaka można wyraźnie wyróżnić głowę i szyję.

Budowa skóry
Tablica interaktywna

Budowa zęba
Tablica interaktywna

Szkielet psa
Tablica interaktywna

Budowa neuronu
Tablica interaktywna

Budowa oka
Tablica interaktywna

Skóra ssaków wytwarza różne formy rogowe. Niżej opisujemy ich budowę i funkcję.

Włosy

Włosy (pili) są wytworem naskórka ssaków. Włos tkwi głęboko w skórze właściwej wraz z pochwą naskórkową. Włos składa się z następujących części:

• korzeń (radix pili) - część ukryta w skórze,
• opuszka włosa (bulbus pili) - zakończenie korzenia odpowiadające za przyrost włosa,
• brodawka włosa (papilla pili) - część opuszka włosa, zbudowana z tkanki łącznej i zawierająca naczynia krwionośne i nerw,
• łodyga włosa (scapus pili) - część włosa wystająca poza skórę.

Zarówno korzeń jak i łodyga włosa są martwe. Obie części składają się z trzech warstw w przekroju poprzecznym. Najgłębsza warstwa włosa zawiera komórki wypełnione powietrzem, czyniąc włosy doskonałym materiałem izolacyjnym, spełniając funkcję ochronną przed zbyt niską lub zbyt wysoką temperaturą. Pozostałe warstwy włosa składają się z komórek płaskich zrogowaciałych, zawierających barwnik.

Do pochwy włosa uchodzi gruczoł łojowy, wydzielający substancję namaszczającą. Na pochwie włosa jest także przyczep mięśnia, który umożliwia jego stroszenie.

Typy włosów:

• wełniste - krótkie i miękkie, pełniące funkcję izolacyjną,
• ościste - długie i sztywne, stanowiące podstawę dla warstwy izolacyjnej; bardzo sztywne włosy noszą nazwę szczeciny; czasem włosy ościste przekształcają się w kolce (na przykład u jeża),
• czuciowe lub zatokowe - mające w brodawce zakończenia nerwowe (np. wąsy u kotów, włosy na brzuchu u wiewiórek).

Ssaki linieją, czyli wymieniają włosy zwykle dwa razy do roku w strefie umiarkowanej (wiosną i jesienią). Podczas linienia zmienia się liczba włosów, kolor, gęstość, długość. Kolor włosów zwykle zmienia się podczas linienia u zwierząt żyjących w klimacie zimnym na biały. Zwykle sierść ssaków ma barwę szarą, brązową lub pośrednią.

Łuski

U niektórych ssaków zachowały się, będące pozostałością po gadach, łuski. Występują na łapach u gryzoni myszowatych oraz na ogonie u torbaczy, owadożernych i gryzoni.

Paznokcie, pazury, kopyta

Na końcach palców ssaków występują rogowe elementy ochronne, które przybierają formę paznokci (tylko u naczelnych), pazurów lub kopyt (formy duże i szybko biegające). Budowę wszystkich rodzajów elementów ochronnych palców ilustruje rysunek (wg Webera z Naumowa, 1954 r.)

Rogi, poroże

Rogi są wytworem skóry właściwej w przypadku jeleniowatych, mają wówczas budowę podobną do budowy kości. Rogi jeleniowatych nazywamy porożem. Poroże ulega wymianie co roku. U pozostałych ssaków rogi są wytworem naskórka. Rogi są osadzone na specjalnych kościach, które nazywamy możdżeniami.

Gruczoły

Gruczoły mleczne są gruczołami skórnymi i są charakterystyczne dla ssaków. Tworzą pola gruczołowe u stekowców, u pozostałych ssaków tworzą sutki (mamma), zlokalizowane na piersi (nietoperze, małpy), w jamie pachwinowej (ssaki kopytne) oraz na brzuchu i na piersi. Liczba sutków jest różna u różnych gatunków. Po dwa mają nietoperze i naczelne, do 24 u niektórych torbaczy i owadożernych. Przez sutki młode pobierają od matek mleko, które jest pełnowartościowym pokarmem, zawierającym także substancje odpornościowe.

Ssaki wykształciły także gruczoły potowe, wydzielające pot w celu lepszej kontroli ciepłoty ciała, gruczoły łojowe wydzielające łój w celu namaszczania sierści oraz gruczoły wonne.

Zęby

Zęby (dentes) ssaków, będące częścią szkieletu, wykazują zróżnicowanie w zależności od gatunku. Zęby umieszczone są w zębodołach. Składają się z korzenia (radix) oraz korony (corona). Wewnątrz zęba znajduje się komora zębowa wypełniona miazgą, która zawiera komórki zębinotwórcze, naczynia krwionośne oraz nerwy. Główna masa zęba to tak zwana zębina pokryta szkliwem na koronie i kostniwem (cementem) na korzeniu. Zębina jest twardsza od kości, a szkliwo jest najtwardszą substancją wytwarzaną przez organizmy ssaków. Zęby ssaków odznaczają się heterodontyzmem, czyli zróżnicowaniem w zakresie kształtu, budowy i funkcji.

Pokarm

Większość ssaków za wyjątkiem waleni i stekowców posiada wargi i policzki. Wargi mają także u niektórych ssaków funkcję chwytną pokarmu, także u niektórych ssaków rozwinęły się torby policzkowe, służące do przechowywania pokarmów (np. chomik).

Ssaki muszą przyjmować pokarm przez cały rok. Ssaki żywią się pokarmem roślinnym (przyswajalnym w małym stopniu) oraz zwierzęcym, gdzie przyswajalność dochodzi do 90%. Różna jest także dostępność pokarmu w różnych porach roku. Stąd większość ssaków to zwierzęta wszystkożerne.

Pokarm roślinny może być przyswajany przez organizmy ssaków jedynie dzięki symbiozie z bakteriami i pierwotniakami.

Rozmnażanie

Jajo płodowe, czyli zarodek rozwija się wewnątrz organizmu matki. U większości ssaków rozwija się podczas rozwoju zarodka łożysko, w którym zachodzi wzajemna wymiana roztworów pomiędzy organizmem matki i zarodka. Nie dochodzi nigdy do mieszania się krwi. Matka rodzi młode po okresie ciąży, który u ssaków trwa od około 21 dni u małych ssaków do 22 miesięcy u słonia indyjskiego i jest zwykle tym dłuższy im większe jest zwierzę. podobnie rzecz się ma w przypadku osiągania dojrzałości płciowej przez młode.

Ssaki żyją od kilkunastu lat (małe ssaki) do 40-50 lat w przypadku niektórych naczelnych i 60 lat - słonia indyjskiego.

Przystosowanie ssaków

Ssaki zajmują w przyrodzie wszystkie możliwe środowiska, wykazując dużo przystosowań.

Największą grupę ssaków stanowią zwierzęta naziemne, które pokarm znajdują na ziemi, na ziemi wychowują swoje potomstwo. Są wśród nich ssaki zajmujące tereny zalesione lub zakrzewione (jeleń, lis, niedźwiedź, borsuk, tchórz) jak również pustynne i stepowe (tereny otwarte). W tym drugim przypadku są to zwykle warunki ekstremalne. W przystosowaniu do tego środowiska mamy umiejętność szybkiej ucieczki, smukłość sylwetki (antylopy), palcochodność, wytworzenie kopyt, duża pojemność płuc, duża sprawność serca (umożliwiające szybki bieg), dobrze rozwinięty węch, słuch i wzrok. Zwykle zwierzęta z terenów otwartych żyją w dużych stadach. Młode zaś są zdolne do samodzielnego poruszania się w kilka godzin po urodzeniu. Bardzo ciekawe przystosowanie organizmu do skrajnych temperatur przeczytasz w artykule o wielbłądzie. Ssaki pierwotne prawdopodobnie prowadziły naziemny i nadrzewny tryb życia.

Ssaki nadrzewne to niektóre gryzonie, torbacze, drapieżne i inne. U naczelnych przystosowaniem do nadrzewnego trybu życia jest przeciwstawny kciuk, który umożliwia chwytność. Inne przystosowanie to wydłużenie kończyn przednich ułatwiające poruszanie się ruchem zwisowo-wahadłowym, chwytny ogon, rozwinięty zmysł równowagi, świetny wzrok. Inne przystosowania to pazury, fałdy skórne umożliwiające lot ślizgowy (polatucha), puszysty ogon (jako statecznik). Ssaki nadrzewne przyjmują głównie pokarm roślinny. Ciekawą grupą ssaków są ssaki żyjące pod ziemią, takie jak kret, ślepiec.

Ssaki opanowały także środowisko wodne. Są wśród nich zwierzęta okresowo wychodzące na ląd (foki, morsy, wydry, bobry), gdzie pojawiają się w budowie kończyn błony pławne, czasem płetwy (dziobak) mają krótkie futro, zredukowane małżowiny uszne, spłaszczony ogon, przystosowanie organizmu do życia w niskich temperaturach (foki). Istnieją też ssaki żyjące tylko w środowisku wodnym. Są to walenie i syreny. Ich ciała są wrzecionowate, brak szyi, posiadają dwudzielną płetwę ogonową, czasem płetwę grzbietową (delfiny), kończyny przednie są przeobrażone w płetwy, brak futra, małżowin usznych. Za regulację temperatury ciała odpowiada gruba warstwa tłuszczu pod skórą. Posiadają zdolność echoorientacji. Oczywiście wszystkie oddychają powietrzem, mogą jednak długo nurkować.

Ssaki opanowały także środowisko powietrzne. Są to nietoperze, które posiadają błonę skórną między palcami kończyn. Nietoperze mają zdolność echoorientacji.

Ssaki stosują ciekawe sposoby na przetrwanie w trudnych warunkach zimy. Część z nich gromadzi zapasy na zimę. W poniższej tabeli przedstawiono kilka ciekawych przykładów takiego zachowania:

Część ssaków wędruje sezonowo. Wieloryby wędrują z okolic podbiegunowych do tropikalnych, bizony z północy na południe, renifery wędrują z tundry do tajgi.

Niektóre ssaki hibernują, czyli zapadają w sen zimowy. Nie utrzymują w tym okresie stałej temperatury ciała, a przetrwać umożliwia im nagromadzony w organizmie zapas tłuszczu. W sen zimowy zapadają ssaki z grupy stekowców, torbaczy, owadożernych, nietoperzy, naczelnych i gryzoni. Czasami niektóre ssaki (chomik) zapadając w sen zimowy budzą się kilka razy w zimie i uzupełniają braki pokarmu korzystając ze zgromadzonych zapasów. Zdarza się także zjawisko estywacji, czyli snu letniego (niektóre zwierzęta stepowe). Podczas hibernacji temperatura ciała spada nawet blisko 0^oC. Spadek masy ciała podczas hibernacji sięga nawet 40% (świstak). Niektóre zwierzęta zapadają w odrętwienie zimowe (niedźwiedź, chomik, jenot, borsuk), który nie jest typową hibernacją. Temperatura ciała spada o 1-2 ^oC.

Znaczenie ssaków

Część ssaków odpowiada za roznoszenie chorób. Są to gruźlica (gryzonie), bruceloza (zające), wąglik, kleszczowe zapalenie mózgu, wścieklizna, parch, liszaj strzygący, robaczyce i inne.

Ssaki odpowiadają także za niszczenie upraw i zapasów. Są to głównie gryzonie.

Ssaki są sprzymierzeńcami człowieka w zakresie niszczenia owadów i gryzoni (borsuk, jeż, nietoperze, drapieżne i łasicowate). Jeden lis zjada 2700 norników rocznie.

Dzikie ssaki stanowią także część pożywienia człowieka. Łowiectwo w dawnych czasach miało ogromne znaczenie w dostarczaniu pokarmu białkowego, skór i rozrywki. Dzisiaj nie ma tak dużego znaczenia.

Ssaki mają także niebagatelne znaczenie w badaniach laboratoryjnych. Na ssakach prowadzi się badania fizjologiczne, farmakologiczne i inne.

Większość udomowionych zwierząt to właśnie ssaki. Są one najważniejszym składnikiem inwentarz. Każde zwierzę udomowione pochodzi od jednego dzikiego gatunku.

Zwierzęta w pełni udomowione to: pies, kot, fretka, świnia, wielbłąd jednogarbny, wielbłąd dwugarbny, lama, alpaka, owca, koza, bydło domowe, zebu, bawół, jak, gaur, banteng, renifer, koń, osioł, królik, świnka morska.

Historię udomowienia ssaków pokazuje tabela.

Systematyka ssaków

Pełna systematyka ssaków wraz z gatunkami i linkami do atlasu ssaków znajdują się w osobnym artykule systematyka ssaków

Pytania

Jakie ssaki żyją w Bałtyku?

W Bałtyku żyją foki (nerpa, foka pospolita, foka szara) oraz walenie. Z rzędu waleni spotyka się następujące gatunki ssaków: morświn, butlonos, delfin zwyczajny oraz biełucha (wal biały).

Czy rekin i wieloryb to ssak czy ryba?

Rekin jest rybą, natomiast wieloryb jest przedstawicielem ssaków.

Jaki jest najszybszy ssak na świecie?

Najszybszy ssak świata to gepard. Potrafi poruszać się z prędkością 110 km/h!

Czy ssaki są jajorodne?

Niektóre gatunki tak, ale to wyjątki, żyjące w Australii. Najbardziej znany ssak jajorodny to dziobak i kolczatka.

Artykuły powiązane

Ciekawostki o ssakach

Powiązane quizy

Ssaki Polski — quiz

Liczba pytań: 30
Quiz szkolny
Średni wynik:
19.49 pkt / 64.97%
2024-01-20

Czy żyrafy mdleją?

Głowa żyrafy znajduje się bardzo wysoko i daleko od serca. Gdy żyrafa musi się napić, opuszcza głowę w dół i naraża się na omdlenie.

Ile śpią ssaki?

Ssaki potrafią przesypiać w głębokim śnie naprawdę długi okres czasu. Jakie ssaki śpią najdłużej, a które nie potrzebują zbyt wiele snu?

Najmniejszy ssak

Jakie ssaki osiągają najmniejsze rozmiary na świecie, a jakie w Polsce? Gdzie można je spotkać?

Największy ssak

Który z saków jest największy na świecie, a który w Polsce? Czy w historii żyły większe ssaki niż obecnie? Czy są to ssaki wodne czy lądowe?

Jak dużo jedzą zwierzęta?

Czy tylko człowiek bywa obżartuchem? Czy w świecie zwierząt również można znaleźć łakomczuchów? Ile pokarmu zjadają różne zwierzęta?

© medianauka.pl, 2012-03-30, A-1580
Data aktualizacji artykułu: 2023-09-03